Ο Καρλ Μαρξ πέθανε στην αφάνεια τον Μάρτη του 1883. Καμιά δωδεκαριά άνθρωποι παρευρέθηκαν στην κηδεία του στο Κοιμητήριο Highgate. Παρά την άγρια καταδίωξή του από τον ευρωπαϊκό τύπο για τον ρόλο που είχε παίξει στην υπεράσπιση της Παρισινής Κομμούνας του 1871, η εφημερίδα The Times έμαθε την είδηση του θανάτου του από τα δημοσιεύματα των γαλλικών εφημερίδων.
Ο Μαρξ θάφτηκε ξανά, συμβολικά, πολλές φορές από τότε. Την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου ο κοινωνιολόγος Ντάνιελ Μπελ ανακοίνωσε το "Τέλος της Ιδεολογίας" - με το οποίο εννοούσε πάνω απ' όλα το τέλος του Μαρξισμού. Το 1989, όταν άρχισαν τα Σταλινικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης να καταρρέουν ο Φράνσις Φουκουγιάμα, ένας αξιωματούχος του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών, πήγε ένα βήμα παρακάτω. Ανακοίνωσε το "Τέλος της Ιστορίας". Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός είχε νικήσει θριαμβευτικά τους ανταγωνιστές του και θα καθόριζε το μέλλον.
Και όμως η 200στή επέτειος της γέννησης του Μαρξ φέτος στις 5 Μάη έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και έχει σημαδευτεί από πολλά συνέδρια -συμπεριλαμβανομένης της εκδήλωσης Marx@200 που οργανώνει στις 19 Μάη το Socialist Workers Party στο Λονδίνο. Ακόμα και ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κομισιόν, ο αλλοπρόσαλλος Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, θα κάνει τα αποκαλυπτήρια ενός αγάλματος του Μαρξ στην γενέτηρά του, το Τριρ.
Γιατί λοιπόν έχει αποδειχθεί τόσο δύσκολο να θαφτεί ο Μαρξ; Η βασική απάντηση είναι ο καπιταλισμός. Το Τέλος της Ιστορίας του Φουκουγιάμα αντικατόπτριζε το ξενίθ της νεοφιλελεύθερης θριαμβολογίας που έλεγε ότι ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς που προωθούσαν η Μάργκαρετ Θάτσερ και ο Ρόναλντ Ρέιγκαν θα έφερνε την ειρήνη και την ευημερία. Έγραφε: "τον ταξικό ζήτημα έχει ουσιαστικά λυθεί με επιτυχία στη Δύση... η ισότητα της σύγχρονης Αμερικής αντιπροσωπεύει την ουσιαστική επίτευξη της αταξικής κοινωνίας που οραματίστηκε ο Μαρξ."
Αυτές οι λέξεις ακούγονται πολύ κούφιες σήμερα. Η Αμερικανική εργατική τάξη βιώνει εδώ και μια γενιά μια στασιμότητα στα επίπεδα διαβίωσης. Η εποχή του νεοφιλελευθερισμού χαρακτηρίζεται από αυξανόμενη οικονομική ανισότητα η οποία, όπως έδειξε η έρευνα του Τόμας Πικετί πλησιάζει τα επίπεδα που κυριαρχούσαν πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το νεοφιλελεύθερο "ακραίο κέντρο" που κυριαρχεί στην πολιτική της Δύσης από τη δεκαετία του 1980 βρίσκεται τώρα κάτω από την ολοένα και μεγαλύτερη πίεση των ονομαζόμενων "λαϊκιστικών" εξεγέρσεων και από τα δεξιά και από τα αριστερά.
Όλα αυτά τα προβλήματα είναι αποτυχίες του καπιταλισμού, ο οποίος βρίσκεται ακόμα στη φάση της ανάρρωσης από την χειρότερη κρίση που έχει αντιμετωπίσει από τη δεκαετία του 1930. Και ο καπιταλισμός ήταν το μεγάλο θέμα του Μαρξ. Τη δεκαετία του 1840, την εποχή που ήταν ακόμα ένας νεαρός ριζοσπάστης δημοκράτης στη Γερμανία, βρέθηκε, όπως το έλεγε αργότερα ο ίδιος, "στην δυσάρεστη θέση να πρέπει να συζητάει για αυτά που είναι γνωστά ως υλικά συμφέροντα".
Ανθρώπινη χειραφέτηση
Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι μεγάλες σύγχρονες επαναστάσεις -Αγγλία 1640, Αμερική 1776, Γαλλία 1789- είχαν αυτοπεριοριστεί σε ρηχές πολιτικές αλλαγές. Αυτό που ο ίδιος ονόμαζε "ανθρώπινη χειραφέτηση" απαιτούσε έναν μετασχηματισμό στις "υλικές συνθήκες της ζωής" ή σε αυτό που ο Χέγκελ ονόμαζε "κοινωνία των πολιτών". Ο Μαρξ ανακάλυψε ακόμα ότι "η ανατομία αυτής της κοινωνίας των πολιτών, όμως, πρέπει να αναζητηθεί στην πολιτική οικονομία".
Οι μελέτες του Μαρξ πάνω στους κλασσικούς οικονομολόγους -Σερ Τζέιμς Στιούαρτ, Άνταμ Σμιθ, Ντέιβιντ Ρικάρντο- τον οδήγησαν, όμως, σε αυτό που ονόμαζε κριτική της πολιτικής οικονομίας. Αυτό περιλάμβανε όχι μόνο μια κριτική των θεωρητικών κατηγοριών αλλά και του οικονομικού συστήματος που αυτές αποκάλυπταν και ταυτόχρονα μυθοποιούσαν - αυτού που ο Μαρξ ονόμαζε καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής.
Το αριστούργημά του, το Κεφάλαιο, αναπτύσσει μια συστηματική ανάλυση και κριτική του βιομηχανικού καπιταλισμού. Την εποχή που το έγραφε, αυτό το σύστημα είχε καταλάβει μόνο μερικά προγεφυρώματα -στη Βρετανία και σε μερικά ακόμα τμήματα της βορειοδυτικής Ευρώπης και στα βορειοανατολικά παράλια των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Μαρξ όμως αντιλαμβανόταν ότι αυτό το σύστημα βρισκόταν στη διαδικασία της κατάληψης ολόκληρου του κόσμου.
Στο πιο διάσημο έργο του, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ο Μαρξ σχεδόν εκθειάζει τον καπιταλισμό: "Η αστική εποχή διακρίνεται απ' όλες τις προηγούμενες για την συνεχή ανατροπή της παραγωγής, τον αδιάκοπο κλονισμό όλων των κοινωνικών καταστάσεων και για την αιώνια αβεβαιότητα και κινητικότητα". Πολλοί έχουν παρατηρήσει ότι η περιγραφή του καπιταλισμού στο Μανιφέστο του Μαρξ ταιριάζει πάρα πολύ με τον σύγχρονο καπιταλισμό της εποχής της παγκοσμιοποίησης: "Με την εκμετάλλευση της παγκόσμιας αγοράς η αστική τάξη έχει διαμορφώσει πανομοιότυπα την παραγωγή και την κατανάλωση σ' όλες τις χώρες".
Ο Μαρξ έπρεπε να φτάσει όμως στο Κεφάλαιο για να αποκαλύψει την βαθύτερη λογική που κάνει τον καπιταλισμό να συμπεριφέρεται με αυτόν τον τρόπο. Αρχίζει με ένα κεφάλαιο που ονομάζεται "Εμπόρευμα". Στην αρχή μπορεί να μοιάζει σαν να συμφωνεί με τους επίσημους οικονομολόγους που ταυτίζουν τον καπιταλισμό με την αγορά. Ενώ όμως σύμφωνα με αυτούς η αγορά είναι αυτό που μας επιτρέπει να ικανοποιούμε τις επιθυμίες μας, για τον Μαρξ ο καπιταλισμός είναι το βασίλειο της ανελευθερίας και της εκμετάλλευσης.
“Εχθρικοί αδελφοί”
Τα μέσα παραγωγής ελέγχονται από τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις που επιβιώνουν και ανθίζουν στο βαθμό μόνο που καταφέρνουν να πουλάνε τα προϊόντα τους. Αυτό σημαίνει ότι καθοδηγούνται από τον ανταγωνισμό. Οι καπιταλιστές, σαν "εχθρικοί αδελφοί" προσπαθούν να υποσκάψουν ο ένας τον άλλο, να κλέψουν τις αγορές τους και αν είναι αναγκαίο να πετάξουν ο ένας τον άλλο εκτός δουλειάς.
Σε αυτή τη θανάσιμη αναμέτρηση το κέρδος είναι το μέτρο της επιτυχίας. Πατώντας πάνω στον Σμιθ και τον Ρικάρντο, ο Μαρξ έδειξε ότι το κέρδος δημιουργείται από τους εργάτες που απασχολούν οι καπιταλιστές για να παράξουν τα προϊόντα τους. Με αυτό που ονομάζει το "κρυμμένο μυστικό" της παραγωγής οι εργάτες υφίστανται συστηματική εκμετάλλευση με στόχο να "στύψουν" όσο το δυνατόν περισσότερο κέρδος από αυτούς.
Οι εργάτες μπορεί να μοιάζουν ελεύθεροι να διαλέξουν τον εργοδότη τους. Αλλά όπως δείχνει ο Μαρξ το μόνο που τους ανήκει είναι η εργατική τους δύναμη και ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούν να εξασφαλίσουν τα μέσα της επιβίωσής τους και των εξαρτώμενων από αυτούς είναι να παραδοθούν στην εκμετάλλευση. Σε ένα από τα πιο θαυμαστά κομμάτια του Κεφάλαιου (μέρος 8, τόμος Ι) δείχνει πως δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την καπιταλιστική παραγωγή -με την εκδίωξη την αγροτών από τη γη έτσι ώστε να γίνουν εργάτες αλλά και μέσω της κατάκτησης, της ληστείας και της υποδούλωσης που έκαναν την Ευρώπη κυρίαρχο του κόσμου.
Πρόκειται για ένα σύστημα που δεν ελέγχεται από κανέναν. Για να επιβιώσουν οι καπιταλιστές δεν αρκεί να εκμεταλλεύονται. Πρέπει και να συσσωρεύουν, να επανεπενδύουν τα κέρδη τους με στόχο την επέκταση και την αύξηση της αποδοτικότητας της παραγωγής. Αυτός είναι ο μηχανισμός που οδηγεί στην δυναμική που εκθειάζει ο Μαρξ στο Μανιφέστο. Η ανταγωνιστική συσσώρευση, όμως, γεννάει και τις κρίσεις που στιγματίζουν συστηματικά την ιστορία του καπιταλισμού. Οι εταιρείες επενδύουν ολοένα και περισσότερο σε τεχνολογίες υποκατάστασης της ανθρώπινης εργασίας με συνέπεια να συμπιέζουν το ποσοστό κέρδους και να σπρώχνουν τον καπιταλισμό προς την κρίση.
Όμως, όπως υποστηρίζει ο Μαρξ, "ταυτόχρονα αυξάνει και η εξέγερση της εργατικής τάξης, μιας τάξης που πληθαίνει, εκπαιδεύεται, ενοποιείται και οργανώνεται από τον ίδιο τον μηχανισμό της καπιταλιστικής παραγωγής". Ο καπιταλισμός χρειάζεται μια αυξημένη συνεργασία στην παραγωγή αλλά προσπαθεί ταυτόχρονα να διαιρέσει και να εκμεταλλευτεί τους εργάτες που επιτελούν την παραγωγή.
Αυτό σημαίνει ότι οι εργάτες έχουν συμφέρον να δρουν συλλογικά ενάντια στα αφεντικά. Η αλληλεγγύη είναι η ουσία της αποτελεσματικής εργατικής δράσης. Ταυτόχρονα όμως είναι και η βάση για τη δημιουργία μιας εναλλακτικής απέναντι στον καπιταλισμό - του κομμουνισμού, μιας κοινωνίας που θα κυβερνιέται από τους "ενωμένους παραγωγούς" στην οποία οι άνθρωποι που δουλεύουν θα είναι αυτοί που θα παίρνουν και τις αποφάσεις.
Σε αντίθεση με τις παραμορφώσεις του Σταλινισμού, ο Μαρξ αντιλαμβανόταν την ανατροπή του καπιταλισμού σαν μια βαθιά δημοκρατική διαδικασία. Η Πρώτη Διεθνής, την οποία καθοδηγούσε από το 1864 ως το 1872 διακήρυττε ότι "η χειραφέτηση των εργατικών τάξεων πρέπει να κατακτηθεί από τις ίδιες τις εργατικές τάξεις".
Η Διεθνής, όμως, ήταν αναγκασμένη να κοντράρει και τις διαιρέσεις που μπορούν να εμποδίσουν τους εργάτες να κάνουν την επανάσταση. Το 1870, ο Μαρξ σημείωνε ότι ο φυλετικός ανταγωνισμός ανάμεσα στους "ντόπιους" Βρετανούς εργάτες και τους Ιρλανδούς μετανάστες εργάτες ήταν το "μυστικό της αδυναμίας της Αγγλικής εργατικής τάξης, παρά την οργάνωσή της. Είναι το μυστικό της διατήρησης της εξουσίας από την αστική τάξη".
Η σκέψη του Μαρξ, λοιπόν, διατηρεί την επικαιρότητά της όχι μόνο χάρη στην κριτική του καπιταλισμού. Αντιλαμβανόταν ότι ο δρόμος για τον σοσιαλισμό περνούσε μέσα από την ενότητα των εργατών ενάντια στα αφεντικά τους και ενάντια στις διαφορετικές μορφές καταπίεσης που τους διαιρούν.
Λίγο πριν τον θάνατό του, ο Μαρξ έδωσε μια συνέντευξη στον Αμερικανό δημοσιογράφο Τζον Σουίντον, ενώ βρισκόταν σε διακοπές στο Ραμσγκέιτ. Ο Σουίντον έγραψε: "Ανέκρινα τον επαναστάτη και φιλόσοφο με αυτές τις μοιραίες λέξεις: "Και τώρα;". Και έμοιασε σαν να άλλαξε το μυαλό του για μια στιγμή ενώ κοιτούσε την αφρισμένη θάλασσα μπροστά του και το ακίνητο πλήθος στην παραλία... με βαθύ και επίσημο τόνο απάντησε: Αγώνας!".
