Αυτό ΔΕΝ είναι ΑΕΚ

 

A Tribute to Jean-Luc Godard

Κλιματική αλλαγή: ο καπιταλισμός δεν είναι βιώσιμος

Για τις καταστροφικές συνέπειες στο περιβάλλον που έχει το σύστημα του καπιταλισμού γράφει ο Γιώργος Ράγκος στο άρθρο του «Κλιματική καταστροφή: ο καπιταλισμός δεν είναι βιώσιμος» στο περιοδικό "Σοσιαλισμός από τα Κάτω", τεύχος 154. 

Χαρακτηρίζει ως «ζήτημα ζωής ή θανάτου» τη μάχη ενάντια στην περιβαλλοντική καταστροφή, παραθέτοντας πληθώρα πολύτιμων στοιχείων σχετικά με το μέγεθος της κλιματικής κρίσης, αλλά και σχετικά με τα ψέματα περί “καθαρής ενέργειας” των κυβερνήσεων και των καπιταλιστών που κερδοσκοπούν από την ενέργεια εις βάρος όλης της ανθρωπότητας. «Το αίτημα της κρατικοποίησης των εταιριών ενέργειας και ύδρευσης έχει γίνει κεντρικό σε όλη την Ευρώπη», σημειώνει. Και καταλήγει προτείνοντας «να παλέψουμε για ένα ενιαίο δημόσιο σύστημα ενέργειας με εργατικό και κοινωνικό έλεγχο» με πρόσβαση όλων σε «καθαρή ενέργεια που δεν θα παράγεται με ρυπογόνες διαδικασίες», ενώ απαντάει και στο πώς θα μπορούσαμε να φτάσουμε εκεί.

Το φετινό καλοκαίρι στην Ευρώπη μπορεί να χαρακτηριστεί ως ιστορικό. Ήταν, ταυτόχρονα, το πιο θερμό, με την χειρότερη ξηρασία, τα περισσότερα καμένα στρέμματα από τις πυρκαγιές και την μεγαλύτερη ενεργειακή φτώχεια, στην ιστορία. Δυστυχώς, μέχρι την επόμενη ή μεθεπόμενη χρονιά, σε κάθε περίπτωση, όπως λένε οι επιστήμονες, σε πολύ λίγα χρόνια. Η ένταση της κλιματικής κρίσης, με την υπερθέρμανση του πλανήτη, θα κάνει το φετινό καλοκαίρι να μοιάζει «φυσιολογικό» για τα επόμενα χρόνια και «ειδυλλιακό» σε σχέση με αυτά των επόμενων δεκαετιών.

Επειδή δεν πρέπει ούτε να το συνηθίσουμε ως «φυσιολογικό», ούτε να το αναπολούμε ως «ειδυλλιακό», χρειάζεται να δράσουμε άμεσα ενάντια στην αιτία του δημιουργεί την κλιματική και την ενεργειακή κρίση που δεν είναι άλλη από το ίδιο το σύστημα, τον καπιταλισμό, που στο βωμό του κέρδους καταστρέφει και τις ζωές μας και τον πλανήτη.

Ένα σύστημα που έχει «παραδώσει τα κλειδιά» της ενέργειας στο «αόρατο χέρι της αγοράς», από τις εταιρείες ορυκτών καυσίμων και ενέργειας μέχρι τους εφοπλιστές που την «κουβαλάνε» με τα τάνκερ τους, που θησαυρίζουν κερδοσκοπώντας πάνω στις ανάγκες του κόσμου για ενέργεια την ίδια στιγμή που, μαζί με τα κέρδη τους, αυξάνουν όλο και περισσότερο τους ρύπους. 

Είναι «ζήτημα ζωής ή θανάτου» να βάλουμε μπροστά τους αγώνες μας διεκδικώντας το «δικαίωμα στη ζωή».  Ποτέ άλλοτε δεν υπήρχαν, όπως σήμερα, οι ανάγκες αλλά και οι προϋποθέσεις να συνδεθούν όλες οι μάχες, να γενικευτούν τα αιτήματα. Να απαιτήσουμε να σταματήσει ο πόλεμος, να σταματήσει η χρήση ορυκτών καυσίμων και να φύγουν όλοι οι ιδιώτες από την ενέργεια, το νερό, την υγεία και όλα τα κοινωνικά αγαθά, χωρίς κρατικές αποζημιώσεις, και να πάρουν μαζί τους και τα Χρηματιστήρια Ενέργειας και Ρύπων. Η διαδήλωση στις 29 Ιουλίου, που συμμετείχαν περιβαλλοντικές κινήσεις όπως η Πρωτοβουλία Ενάντια στην Περιβαλλοντική Καταστροφή και την Κλιματική Αλλαγή, το Fridays For future, το Support Earth, σωματεία εργαζομένων, η Πρωτοβουλία για τη διασφάλιση της δημόσιας διαχείρισης του νερού μαζί με συνδικαλιστές από την ΕΥΔΑΠ, δημοτικές - περιφερειακές κινήσεις και οργανώσεις της αριστεράς δείχνει αυτό το δρόμο.

Το αίτημα της κρατικοποίησης των εταιριών ενέργειας και ύδρευσης έχει γίνει κεντρικό σε όλη την Ευρώπη. Το βάζει όλος ο κόσμος που βιώνει τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, που ψήθηκε από τον καύσωνα, που κάηκε στις πυρκαγιές, που δεν έχει νερό να πιεί από την ξηρασία, που δεν μπορεί να καλλιεργήσει το χωράφι του, που έχασε αγαπημένα του άτομα από αυτές τις «καταστροφές» και την πανδημία, που δεν έχει να πληρώσει το λογαριασμό ρεύματος και δεν ξέρει πως θα ζεσταθεί το χειμώνα. Ο κόσμος που εξοργίζεται όταν ακούει από «τους από πάνω» να του λένε ότι είναι  «φυσικά φαινόμενα» και όχι το αποτέλεσμα των επιλογών τους.

Γι’ αυτό στη Βρετανία, σε μία σειρά δημοσκοπήσεις που έγιναν τον Αύγουστο, επτά στους δέκα υποστηρίζει τη δημόσια ιδιοκτησία βασικών υπηρεσιών κοινής ωφελείας όπως η ενέργεια και το νερό. Οι εταιρείες δημοσκοπήσεων ανακοίνωσαν τα αποτελέσματα ως εξής: «Η έρευνα δείχνει ότι η δημόσια ιδιοκτησία είναι δημοφιλής σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης και εισοδήματος, ηλικίες και φύλο, σε όλα τα πολιτικά κόμματα, σε όλες τις περιοχές του Ηνωμένου Βασιλείου. Είναι δημοφιλής στους Leavers και Remainers… Η ιδιωτικοποίηση έχει αποτύχει για σχεδόν 40 χρόνια. Οι πολιτικοί δεν μπορούν πλέον να αγνοούν την αλήθεια - αυτά τα μονοπώλια είναι μια αγελάδα μετρητών για τους μετόχους σε όλο τον κόσμο και πρέπει να τα πάρουμε πίσω. Χρειαζόμαστε εταιρείες ενέργειας που δεν μας ξεριζώνουν, δημόσιες συγκοινωνίες που λειτουργούν για τους επιβάτες, εταιρείες ύδρευσης που δεν ρίχνουν λύματα στα ποτάμια μας. Καλούμε την κυβέρνηση να θέσει την ενέργεια, το νερό, τις δημόσιες συγκοινωνίες και τα Βασιλικά Ταχυδρομεία σε δημόσια ιδιοκτησία και να το ΕΣΥ να ξαναγίνει πλήρως δημόσια υπηρεσία. Οι Εργατικοί και όλα τα κόμματα της αντιπολίτευσης πρέπει να δεσμευτούν στη δημόσια ιδιοκτησία. Όλο το νόημα βρίσκεται στην ίδια τη λέξη - οι δημόσιες υπηρεσίες υποτίθεται ότι λειτουργούν για εμάς, το κοινό» ». 1 Και αυτό το κλίμα είναι παντού και στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. 

Σε τέτοιες ιστορικές στιγμές, η επαναστατική αριστερά πρέπει να βγει μπροστά. Είναι η δύναμη που μπορεί να οργανώνει τις μάχες, να εξηγεί και, κυρίως, να βάλει την εναλλακτική προοπτική.

Το μέγεθος της Κλιματικής κρίσης…

Για να καταλάβουμε στο που έχει φτάσει η κλιματική κρίση αρκεί να δούμε ότι η αμερικανική Υπηρεσία Παρατήρησης των Ωκεανών και της Ατμόσφαιρας (NOAA) ανακοίνωσε ότι η συγκέντρωση του CO2 στην ατμόσφαιρα έφθασε φέτος τον Μάιο σε επίπεδο κατά 50% υψηλότερο από την προβιομηχανική εποχή, ξεπερνώντας το φράγμα των 420 μερών ανά εκατομμύριο (ppm). Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, και για τα περίπου 6.000 χρόνια ανθρώπινου πολιτισμού, το επίπεδο του CO2 βρισκόταν μόνιμα γύρω στα 280 ppm.

Η συγκέντρωση 420 ppm CO2 στην ατμόσφαιρα σημαίνει ότι «το σημερινό επίπεδο είναι συγκρίσιμο με εκείνο που καταγραφόταν πριν από 4,1 ως 4,5 εκατ. χρόνια, όταν τα επίπεδα CO2 ήταν κοντά ή πάνω από τα 400 ppm αλλά την εποχή εκείνη το επίπεδο της θάλασσας ήταν 5 ως 25 μέτρα υψηλότερο και μεγάλα δάση κάλυπταν τις περιοχές της Αρκτικής» και συνεχίζει η ανακοίνωση της NOAA: «το CO2 είναι αέριο που προκαλεί το φαινόμενο της υπερθέρμανσης του πλανήτη, καθώς παγιδεύει τη ζέστη και παραμένει στην ατμόσφαιρα και στους ωκεανούς για εκατομμύρια χρόνια. Η υπερθέρμανση του πλανήτη έχει ήδη δραματικές συνέπειες, ανάμεσά τους τον πολλαπλασιασμό των κυμάτων καύσωνα, των ξηρασιών, των πυρκαγιών και των πλημμυρών».

Ποιος ευθύνεται γι’ αυτό; «Η ανθρωπογενής υπερθέρμανση του πλανήτη, κυρίως με την παραγωγή ενέργειας μέσω της καύσης ορυκτών καυσίμων, με τις μεταφορές, με την παραγωγή τσιμέντου, ή ακόμη με την αποψίλωση των δασών, είναι καθαρό πως ευθύνεται για το ρεκόρ αυτό». 2

… στην Ευρώπη

Στην Ευρώπη, τα τελευταία 5 χρόνια η μέση θερμοκρασία είναι σχεδόν 2 C υψηλότερη (ο,5 C πάνω από το «ασφαλές όριο») από την αντίστοιχη κατά το δεύτερο μισό του 19ου αι. Ζούμε την πιο ζεστή πενταετία που έχει καταγραφεί ποτέ. Αυτή η υπερθέρμανση δημιουργεί, εκτός των άλλων, και τα φετινά κύματα καύσωνα, ξηρασίας και πυρκαγιών που τα διαδέχθηκαν ανεμοστρόβιλοι, καταιγίδες και πλημμύρες.  

Το Κέντρο Ερευνών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναφέρει ότι η φετινή είναι η χειρότερη ξηρασία των τελευταίων 500 ετών και προειδοποιεί ότι η έλλειψη νερού θα γίνει «το νέο φυσιολογικό». Ο χάρτης που εξέδωσε το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ξηρασίας είναι μια θάλασσα κόκκινου και πορτοκαλί, με το 47% της έκτασης της Ε.Ε. να βρίσκεται σε κατάσταση «προειδοποίησης» και το 17% σε κατάσταση «συναγερμού» για ξηρασία. Ενδεικτικά, η, συνήθως βροχερή, Βρετανία, η κυβέρνηση κήρυξε επίσημα ξηρασία στη νότια και κεντρική Αγγλία και «κάλεσε τους πολίτες και τις επιχειρήσεις να έχουν μεγάλη επίγνωση των πιέσεων στους υδάτινους πόρους και να χρησιμοποιούν το νερό με σύνεση». Στη Γαλλία, ισχύουν περιορισμοί νερού σε 93 από τα 96 ηπειρωτικά διαμερίσματα της χώρας, με τα 62 να ταξινομούνται ως «κατάσταση σε κρίση». Στην Ιταλία, η κυβέρνηση κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω ξηρασίας σε πέντε βόρειες περιοχές, χορήγηση Δελτίου για το πόσιμο νερό και η παραγωγή ρυζιού, η οποία αντιπροσωπεύει περίπου το 40% της γεωργικής παραγωγής, θα μειωθεί έως και 60%. Στη Γερμανία, η στάθμη του νερού στο Ρήνο έχει πέσει τόσο χαμηλά που σχεδόν έχει σταματήσει η διέλευση  των εμπορευματικών πλοίων σε μια ζωτικής σημασίας πλωτή οδό που συνδέει τη βιομηχανική καρδιά της Γερμανίας με τα λιμάνια του Ρότερνταμ και της Αμβέρσας. 3

Πάνω από 6.600.000 στρέμματα έχουν καεί, μόνο στα κράτη της Ε.Ε., φέτος και μέχρι τον Ιούλιο. Το χειρότερο με τις πυρκαγιές είναι ότι από τη μία η υπερθέρμανση δημιουργεί το απαραίτητο «πυρομετεωρολογικό υπόβαθρο» (καύσωνας, ισχυροί άνεμοι, παρατεταμένη ξηρασία) που μετατρέπει τις πυρκαγιές σε «mega-fires» και από την άλλη οι ίδιες οι πυρκαγιές τροφοδοτούν την υπερθέρμανση γιατί οι καμένες δασικές εκτάσεις από τη μία μειώνουν την ποσότητα του CO2 που δεσμεύεται από τα δάση, κατά 10%, και από την άλλη εκπέμπουν περίπου 8 δις. τόνους CO2 στην ατμόσφαιρα. 4

Κυβερνήσεις και κλιματική αλλαγή: οργή για την υποκρισία και τα ψέματα

Οι κυβερνήσεις όχι μόνο κρύβουν τις ευθύνες του συστήματος, που υπηρετούν, για την κλιματική αλλαγή αλλά την χρησιμοποιούν είτε «άλλοθι» για να κρύψουν την διάλυση των υποδομών για την αντιμετώπιση των συνεπειών της, εξαιτίας των περικοπών και των ιδιωτικοποιήσεων, είτε ως κάποιο «φυσικό φαινόμενο που έπεσε στο κεφάλι μας» και για το οποίο δήθεν ανησυχούν και υπόσχονται (πάντα στο μέλλον) μέτρα για την αντιμετώπιση της. Σήμερα, λένε ότι «φταίει ο πόλεμος που πήγε πίσω η μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής εξαιτίας της ενεργειακής κρίσης που προκάλεσε». 5 Λένε ψέματα. Παρά τις «υποσχέσεις και δεσμεύσεις», η χρήση ορυκτών καυσίμων και οι εκπομπές ρύπων αυξάνονταν χρόνο με τον χρόνο όλα τα προηγούμενα χρόνια πριν τον πόλεμο.

Μετά το τέλος της Συνόδου του ΟΗΕ για το Κλίμα (COP26) στη Γλασκώβη, τον Νοέμβριο του 21, γράφαμε: "... η πιο χαρακτηριστική αποτυχία της COP26 είναι ότι απέτυχε να καταλήξει σε ένα δεσμευτικό σχέδιο για υλοποιηθεί ο στόχος του 1.5 C της Συμφωνίας του Παρισιού... Ακόμα, και αν τηρηθούν οι υποσχέσεις της COP26 θα εξακολουθεί να εκπέμπεται διπλάσια ποσότητα CO2 το 2030, από ό,τι απαιτείται για το στόχο του 1.5 C, και αυτό θα οδηγήσει σε αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2.4 C μέχρι το 2100... αν και ο στόχος του 1,5 C εξαρτάται από την εξάλειψη των ορυκτών καυσίμων, τα ορυκτά καύσιμα συνεχίζουν ανεξέλεγκτα. Η IPCC θεωρεί ότι η παραγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου πρέπει να μειωθεί κατά περίπου 20% έως το 2030 και κατά περίπου 55% έως το 2050 για να σταματήσει το κρίσιμο επίπεδο άνω του 1.5 C αλλά η παγκόσμια ζήτηση για πετρέλαιο θα συνεχίσει να αυξάνεται μέχρι το 2030, σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (IEA)... Με τις παγκόσμιες κρατικές επιδοτήσεις ορυκτών καυσίμων να ανέρχονται σε τουλάχιστον 600 δισ δολάρια κάθε χρόνο και με δεδομένο ότι… το κόστος του ΦΑ και της ηλεκτρικής ενέργειας συνεχίζει να αυξάνεται… θα ενθαρρύνει τις εταιρείες ορυκτών καυσίμων να πραγματοποιήσουν περισσότερες επενδύσεις για περισσότερη παραγωγή και κέρδη." 6

Η ενεργειακή κρίση, με  την αύξηση των τιμών του Φυσικού Αερίου (ΦΑ), προηγήθηκε του πολέμου. Ήταν μία καλή ευκαιρία για αύξηση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων και "η χαρά των εταιρειών ορυκτών καυσίμων" που φούσκωσαν τα κέρδη τους. Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος στην Ουκρανία, οι δυτικές κυρώσεις προς τη Ρωσία καθώς και τα αντίποινα αυτής, την κλιμάκωσαν δημιουργώντας το σημερινό χάος. 7

Η ενεργειακή «απεξάρτηση της ΕΕ από τη Ρωσία» είναι ανέφικτη, πολύ κοστοβόρα και ακόμα περισσότερο ρυπογόνα. Γεμίζει τις τσέπες των εφοπλιστών, τροφοδοτεί ένα νέο γύρο χρεωκοπιών και «στέλνει τον λογαριασμό» στα σπίτια μας.

Το αφήγημα των κυβερνήσεων είναι ότι η ΕΕ «πήρε το μάθημά της από την ενεργειακή εξάρτησή της από τη Ρωσία και αυτή η κρίση μπορεί να μετατραπεί σε ευκαιρία και για να μειώσει και τις εξαρτήσεις».  Η «επιστροφή στα ορυκτά καύσιμα» είναι προσωρινή για να αντιμετωπιστεί η ενεργειακή κρίση». 8 Ούτε αυτό έχει σχέση με την πραγματικότητα.

Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, το ενεργειακό μείγμα της δήθεν «οικολογικά ευαίσθητης» ΕΕ, το 2020, ήταν 70% ορυκτά καύσιμα (35% πετρέλαιο, 24% ΦΑ, 11% άνθρακα και 17% ΑΠΕ, 13% πυρηνική ενέργεια). Η ΕΕ εξαρτάται από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων στο 60% της κατανάλωσης ενέργειας με κύριο προμηθευτή, με μεγάλη διαφορά, τη Ρωσία. Στο ΦΑ, η Ρωσία έχει το 45% ακολουθούμενη από τη Νορβηγία (23%), την Αλγερία (12%), τις ΗΠΑ (6%) και το Κατάρ (5%). 9

Το φθηνό και, κυρίως, άκρως διαθέσιμο ρωσικό ΦΑ (μέσω μιας σειράς αγωγών) ήταν απαραίτητο για όλες τις οικονομίες της ΕΕ και παράλληλα το άλλοθι (αν και ιδιαίτερα ρυπογόνο) 10 ως «καύσιμο μετάβασης» για την υλοποίηση του στόχου της «κλιματικής ουδετερότητας» το 2050. Το ανταγωνιστικό πλεονέκτημά της Ρωσίας ήταν τα μεγαλύτερα αποθέματα ΦΑ στον κόσμο που μπορούν να φτάσουν στην ΕΕ μέσω αγωγών.

Η αντικατάσταση όλου του ρωσικού ΦΑ στην Ευρώπη θα απαιτούσε 168 δισ. κυβικά μέτρα υγροποιημένου ΦΑ (LNG) ετησίως, που ισοδυναμεί με σχεδόν το ένα τρίτο της σημερινής παγκόσμιας αγοράς LNG και ήδη η παραγωγή στα κοιτάσματα ΦΑ που υπάρχουν, σε ολόκληρο τον κόσμο, βρίσκεται στο μέγιστο σημείο της. 11 Οι ΗΠΑ συμφώνησαν να αυξήσουν τις αποστολές LNG στην Ευρώπη με στόχο να προμηθεύουν (max) 50 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως τουλάχιστον μέχρι το 2030. 12 Στην Ευρώπη, υπάρχουν χώρες οι οποίες δε διαθέτουν καν σταθμούς για προμήθεια LNG ή χώρους αποθήκευσης του.

Γι' αυτό, και παρά το φιάσκο της Συνόδου Κορυφής της ΕΕ, το σχέδιο της Κομισιόν για «μείωση κατά 15% της κατανάλωσης ΦΑ στην ΕΕ» είναι μία ανοικτή ομολογία ότι δεν υπάρχουν έτοιμες εναλλακτικές λύσεις για «απεξάρτηση» και η απειλή για «Δελτίο Ενέργειας» πιο ορατή από ποτέ. 13

Επιπλέον, η μείωση των ροών ρωσικού ΦΑ κινδυνεύει να αποτελέσει, αυτό που ο Γερμανός υπουργός Οικονομίας, Ρόμπερτ Χάμπεκ, είχε δηλώσει ως τη «Lehman Brothers του ευρωπαϊκού ενεργειακού συστήματος… γιατί οι ενεργειακές εταιρείες αναγκάζονται να αγοράζουν ΦΑ με ακριβότερες τιμές, αυξάνονται οι ζημίες τους συνεχώς και μπορεί να καταρρεύσουν μαζικά». 14 Αυτό είναι κάτι παραπάνω από έναν δικαιολογημένο φόβο. Η γερμανική κυβέρνηση αποφάσισε να χορηγήσει κρατική ενίσχυση ύψους 15 δισ. ευρώ στη Uniper, εταιρεία που υπό κανονικές συνθήκες εισάγει τον μεγαλύτερο όγκο ρωσικού ΦΑ στην Ευρώπη, καθώς ανακοίνωσε ζημιές 12,3 δις για το πρώτο εξάμηνο του έτους. Είχε προηγηθεί η βρετανική κυβέρνηση που χορήγησε στην Bulb ενίσχυση ύψους 2,6 δισ. ευρώ, ενώ ο μεγαλύτερος στον κόσμο Όμιλος ηλεκτρικής ενέργειας, η γαλλική EDF, ανακοίνωσε ζημίες ύψους 5,3 δισ. ευρώ για το πρώτο εξάμηνο του έτους. 15

Η εμφάνιση του LNG ενθουσιάζει τους οπαδούς της απελευθέρωσης του κλάδου.

Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών LNG από τις ΗΠΑ προς την ΕΕ μεταφέρονται (με αμύθητα κέρδη) από ελληνικό εφοπλιστικό κεφάλαιο και ο Μητσοτάκης ονειρεύεται να γίνει η Ελλάδα «ενεργειακός κόμβος εισαγωγής και διάθεσης του LNG στην Ευρώπη» 16.

Όμως, η «στροφή» της ΕΕ (και των ελλήνων εφοπλιστών) προς το αμερικάνικο LNG δεν είναι καινούρια ιστορία. «Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στον Λευκό Οίκο, τον Ιούλιο του 2018, ο Ζαν Κλοντ Γιουνκέρ, τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, κατέληξε σε συμφωνία με τον πρόεδρο Τραμπ. Στο κοινό ανακοινωθέν τους δήλωναν: “Αποφασίσαμε σήμερα να ενισχύσουμε τη στρατηγική συνεργασία μας στον ενεργειακό τομέα. Η ΕΕ επιθυμεί να εισάγει περισσότερο LNG από τις ΗΠΑ, ώστε να διαφοροποιήσει τις πηγές ανεφοδιασμού της”... οι βορειοαμερικανοί παραγωγοί ΦΑ αναζητούν νέες αγορές και η ΕΕ, ο μεγαλύτερος εισαγωγέας παγκοσμίως, αποτελεί τον ιδανικό πελάτη. Η εμφάνιση του LNG ενθουσιάζει τους οπαδούς της απελευθέρωσης του κλάδου. Με αυτό, οι εταιρείες εκμετάλλευσης παίζουν με τις τιμές διάφορων αγορών (της Ευρώπης, του Ατλαντικού και του Ειρηνικού) και συνάπτουν όλο και πιο συχνά βραχυχρόνια συμβόλαια, τα αποκαλούμενα «spots», που επιτρέπουν τη διενέργεια συναλλαγών σε ημερήσια βάση. Αντίθετα, οι συμβάσεις μεταφοράς μέσω αγωγού ΦΑ έχουν διάρκεια που συχνά φθάνει τα 20 ή και τα 30 έτη... Όντας ο μεγαλύτερος παραγωγός παγκοσμίως, οι ΗΠΑ εξορύσσουν 88% περισσότερο ΦΑ απ’ ό,τι πριν από δεκαπέντε χρόνια. Αιτία; Η ανακάλυψη, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, του «μη συμβατικού» ΦΑ, που εξάγεται από το υπέδαφος χάρη στην ιδιαίτερα ρυπογόνα τεχνική της «υδραυλικής ρηγμάτωσης». 17

Η "υδραυλική ρωγμάτωση" (Fracking) είναι μια μέθοδος εξόρυξης, ακόμα, απαγορευμένη στην Ευρώπη εξαιτίας των καταστρεπτικών περιβαλλοντικών συνεπειών της. Η Έκθεση του Τμήματος Ενέργειας των ΗΠΑ (DOE) διαπιστώνει ότι «το LNG είναι χειρότερο και από τον άνθρακα… οι αμερικανικές εξαγωγές LNG προς την Κίνα θα μπορούσαν να καταλήξουν να είναι χειρότερες ως προς τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου από ό, τι εάν η Κίνα απλώς κατασκεύαζε μια νέα μονάδα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας και έκαιγε τα δικά της αποθέματα λιθάνθρακα». 18 Στη θέση της Κίνας θα μπορούσε να μπει και η ΕΕ.

Επιστροφή στον «βρώμικο» άνθρακα

Η ΕΕ στρέφεται και στον «βρώμικο» άνθρακα και «χωρίς ταμπού» 19. Όπως και ο «πρωτοπόρος στην πράσινη μετάβαση», Μητσοτάκης, που «καυχιόταν» ότι θα έκλεινε τα λιγνιτωρυχεία πρώτος σε όλη την ΕΕ.

Η καύση του άνθρακα (μια μορφή του είναι ο λιγνίτης) αποτελεί το 37% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας και όχι μόνο από φτωχές ή αναπτυσσόμενες χώρες (Ινδία, Αφρική κα). Οι ΗΠΑ παράγουν το 22% της ενέργειάς τους, η Αυστραλία το 54% (!), η ΕΕ το 11%. 20

Στην Ελλάδα, "η ΔΕΗ στηριζόταν παραδοσιακά σε μεγάλο βαθμό στον λιγνίτη για την παραγωγή ενέργειας…το 2004 το 63% της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα προερχόταν από τον λιγνίτη. Το 2015 το ποσοστό είχε περιοριστεί στο 45%. Η πτώση έχει επιταχυνθεί τα τελευταία χρόνια. Το 2023 η χρήση του λιγνίτη επρόκειτο να σταματήσει οριστικά. Όχι πιά." 21 Σήμερα, η επιχείρηση «επιστροφή του λιγνίτη» είναι σε πλήρη εξέλιξη. Έξι μονάδες είναι σε πλήρη λειτουργία τον Ιούνιο, και συμμετοχή του στο ενεργειακό μείγμα της ΔΕΗ είναι στο 34% (πίσω μόνο από το 46% του ΦΑ). Η «επιστροφή» του μόνο προσωρινή δεν είναι καθώς από Οκτώβριο - Νοέμβριο παίρνει μπροστά και η καινούρια μονάδα «Πτολεμαΐδα 5».   22

Η εξόρυξη και καύση του λιγνίτη είναι μία εξαιρετικά ρυπογόνος και επικίνδυνη πρακτική όχι μόνο για το κλίμα αλλά και για τους κατοίκους και το περιβάλλον της περιοχής που πραγματοποιείται. Ο λιγνίτης βρίσκεται στη κορυφή των τοξικών ρυπαντών του αέρα παγκοσμίως. Σύμφωνα με την έκθεση "Silent Killers" της Greenpeace, η καύση λιγνίτη ευθύνεται, από τη δεκαετία του 1950, που ξεκίνησαν να λειτουργούν οι λιγνιτικές μονάδες στην Πτολεμαϊδα, για περισσότερους από 1.200 πρόωρους θανάτους ενώ 7 στους 10 θανάτους στη περιοχή σχετίζονται με καρκίνο ή θρομβοεμβολικές ασθένειες. Τα καρκινικά κρούσματα έχουν αυξηθεί κατά 35% από το 1950 και το προσδόκιμο όριο ζωής μειώνεται. 23

Υπάρχουν κομμάτια μέσα στην αριστερά που βλέπουν θετικά την «επιστροφή του λιγνίτη».  Δύο είναι οι βασικοί λόγοι γι' αυτό. Ο πρώτος είναι η «βίαιη απολιγνιτοποίηση» που έκανε ο Χατζηδάκης και η ΝΔ το 2019 και ο δεύτερος «ο ρόλος του λιγνίτη ως μαζικού, φθηνού και στρατηγικού καυσίμου που είναι αναντικατάστατος σε ό,τι αφορά την ασφάλεια του συστήματος». 24

Γράφαμε στο ΣΑΚ ότι: «η “απολιγνιτοποίηση” της ΔΕΗ… δεν είναι ούτε αποτέλεσμα δεσμεύσεων προς την ΕΕ, ούτε θα μετατρέψει την παραγωγή ενέργειας σε πιο καθαρή... η πραγματική αιτία είναι για να ξεφορτωθεί η ΔΕΗ τα “βαρίδια” των λιγνιτικών μονάδων. Σε συνδυασμό με τις 4.500 απολύσεις (μέσω της εθελούσιας εξόδου)... θα επιτρέψει στη κυβέρνηση να κάνει μία πιο ελκυστική, για τους “επενδυτές”, ιδιωτικοποίηση. Ταυτόχρονα είναι και ένα μεγαλύτερο δώρο στις εταιρίες που δραστηριοποιούνται στο ΦΑ και στις ΑΠΕ». 25

Η κυβέρνηση της ΝΔ έκλεισε τις μονάδες και τα ορυχεία χωρίς να νοιαστεί ούτε για την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας ούτε για την περιβαλλοντική αποκατάσταση της περιοχής. Σήμερα η ανεργία, η φτώχεια και η περιβαλλοντική υποβάθμιση μαστίζουν τη Δυτική Μακεδονία αλλά η απάντηση δεν μπορεί να είναι να ανοίξουν εκ νέου οι λιγνιτικές μονάδες για να νέο γύρο καταστροφής και με δεδομένο τους υπαρκτούς κινδύνους από την έλλειψη συντήρησης των κλειστών μονάδων και ορυχείων που έχουν ξανανοίξει. Η απάντηση πρέπει να είναι η περιβαλλοντική αποκατάσταση της περιοχής και η δημιουργία θέσεων εργασίας και σε τομείς παραγωγής ενέργειας που δεν καταστρέφουν το περιβάλλον και σε ότι άλλο χρειάζεται ο κόσμος που ζει εκεί. Δεν μπορούμε, στο βωμό της «ενεργειακής επάρκειας» και του δήθεν «εθνικού συμφέροντος» να θυσιάζουμε τις ζωές των κατοίκων και το περιβάλλον.

Πυρηνική Ενέργεια; ΟΧΙ ευχαριστώ!

Αν το αμερικάνικο LNG και ο άνθρακας είναι καταστροφή, η πυρηνική ενέργεια είναι όλεθρος. Και όμως, η ΕΕ είναι τώρα έτοιμη να δώσει, και ομόφωνα, το «πράσινο φως» στην «ταξινόμηση» της πυρηνικής ενέργειας ως «πράσινη».

Δίπλα στον αρχηγό του «λόμπι της πυρηνικής ενέργειας», Μακρόν, ο Μητσοτάκης δηλώνει ότι «κι εγώ συντάσσομαι με την μεγάλη πλειοψηφία των ευρωπαϊκών χωρών σε αυτό που λέμε στην ευρωπαϊκή ταξονομία, ναι, η πυρηνική ενέργεια έχει τη θέση της για το ευρωπαϊκό μείγμα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Αλλά τονίζω με απόλυτη σαφήνεια ότι αυτό είναι ένα ζήτημα το οποίο δεν αφορά καθόλου την Ελλάδα…». 26 Ο Μητσοτάκης, ως συνήθως, λέει ψέματα. Αφορά και την Ελλάδα. Όχι μόνο γιατί στο ενεργειακό μείγμα χρησιμοποιεί 4% πυρηνική ενέργεια λόγω εισαγωγών ρεύματος από τη Βουλγαρία αλλά, κυρίως, γιατί υπάρχει η πρόταση συνεργασίας για δημιουργία, από κοινού, νέου πυρηνικού εργοστασίου στη Βουλγαρία. 27

Σήμερα 41 χώρες παράγουν ηλεκτρική ενέργεια από 409 πυρηνικούς αντιδραστήρες, με μέσο όρο ηλικίας τα 31 χρόνια, που καλύπτουν, μόλις, το 10,1% των ενεργειακών αναγκών. Το 1996 υπήρχαν 442 πυρηνικοί αντιδραστήρες που κάλυπταν το 17,5% των αναγκών. 28

Ο αριθμός των ενεργών πυρηνικών αντιδραστήρων μειώνεται εξαιτίας της ακριβής ενέργειας που παράγουν. Η Γαλλία έχει επενδύσει, όσο καμιά άλλη χώρα στον κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες, στην πυρηνική ενέργεια. Συνολικά λειτουργούν 56 γερασμένοι πυρηνικοί αντιδραστήρες και ένας ακόμα βρίσκεται υπό κατασκευή. Όμως, η EDF, που τους διαχειρίζεται, εκτός από τις φετινές ζημιές, χρωστά 42 δισ. ευρώ και πρέπει μέχρι το 2030 να επενδύσει γύρω στα 100 δισ. ευρώ για τη διαχείριση των πυρηνικών αντιδραστήρων.

Είναι αστείο το επιχείρημα ότι η πυρηνική ενέργεια μπορεί να αντιμετωπίσει την ενεργειακή κρίση και την κλιματική αλλαγή. Για να κατασκευαστεί ένας πυρηνικός αντιδραστήρας χρειάζονται 20 με 30 χρόνια. Περίοδος αρκετά μεγάλη για να αντιμετωπιστεί και η ενεργειακή κρίση και η κλιματική αλλαγή.

Ο λόγος που μπαίνει στο τραπέζι ως «πράσινη ενέργεια» είναι για να «βάλουν χέρι» τα αρπακτικά της «πράσινης ανάπτυξης» 29 και το «λόμπι της πυρηνικής ενέργειας», με πρωτεργάτη τον Μακρόν και τη Γαλλία, στις κρατικές επιδοτήσεις.

Η πυρηνική ενέργεια δεν είναι ούτε ασφαλή, ούτε καθαρή, ούτε φθηνή. Είναι μόνο επικίνδυνη! 30

Δεν είναι ασφαλή γιατί υπήρχε - και εξακολουθεί να υπάρχει - ένα εγγενές πρόβλημα ασφάλειας με τους πυρηνικούς αντιδραστήρες που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενέργειας. Δεν σχεδιάστηκαν ποτέ για αυτόν τον σκοπό. Κατασκευάστηκαν αρχικά για να παράγουν το πλουτώνιο που απαιτείται για τις βόμβες, όχι για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η νέα τάση των SMR (Μικροί Αρθρωτοί Πυρηνικοί Αντιδραστήρες) είναι εξίσου επικίνδυνη. Πέρα από το μέγεθος (10 μέτρα), η μόνη ουσιαστική διαφορά στον τρόπο λειτουργίας τους είναι ότι το μέσο ψύξης δεν είναι το νερό αλλά το λιωμένο αλάτι, που θεωρείται πιο ασφαλές. Τα πολλά γερασμένα πυρηνικά εργοστάσια, που θα λάβουν παράταση στην επικίνδυνη λειτουργία τους, και η επέκταση του αριθμού των εγκαταστάσεων που σχεδιάζονται θα αυξήσει την πιθανότητα ατυχημάτων, όπως στο όπως εκείνα στο Three Mile Island το 1979, στο Τσερνόμπιλ το 1986 και στην Φουκοσίμα το 2011. Και σήμερα υπάρχουν και νέοι παράγοντες κινδύνου: οι 6 αντιδραστήρες που είναι συγκεντρωμένοι στον μεγαλύτερο πυρηνικό σταθμό της Ευρώπης, στην Ζαπορίζια στην Ουκρανία, μας προειδοποιούν ότι ο πόλεμος καθιστά τις πυρηνικές τοποθεσίες πολύ επικίνδυνες τοποθεσίες.

Δεν είναι καθαρή γιατί δεν είναι ουδέτερη από άνθρακα και το μεγαλύτερο και άλυτο πρόβλημα της πυρηνικής ενέργειας είναι η συσσώρευση των πυρηνικών αποβλήτων των αντιδραστήρων. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ θάβει τα απόβλητά της στην έρημο του Νέου Μεξικού με τη γη, εκεί, να παραμένει μολυσμένη για 300.000 χρόνια. Η Γαλλία και η Κίνα στην Αφρική, η Ιαπωνία τα ρίχνει στον Ειρηνικό.

Δεν είναι φθηνή γιατί το 1/3 των πάνω από 100 πυρηνικών αντιδραστήρων που υπάρχουν στην Ευρώπη είναι γερασμένοι και θα πρέπει να αντικατασταθούν. Το κόστος είναι 230 δις. ευρώ. Το κόστος για να κατασκευαστεί ένας πυρηνικός αντιδραστήρας είναι πάνω από 15 δις ευρώ. Χρειάζονται άμεσα 50 δισ. ευρώ για την αναβάθμιση των υπαρχόντων πυρηνικών σταθμών και επιπλέον 500 δισ. έως το 2050.

Η ενέργεια είναι αγαθό και όχι χρηματιστηριακό εμπόρευμα…

Στην Ελλάδα, η κυβέρνηση της ΝΔ, με την πλήρη ιδιωτικοποίηση της ενέργειας, «κρατάει» ψηλά τα κέρδη των εταιριών – καρτέλ ρεύματος μέσα από την Οριακή Τιμή Συστήματος (η τιμή με την οποία θα πληρωθούν όλες οι εταιρίες ρεύματος, ανεξαρτήτως της τιμής στην οποία πρόσφεραν, είναι η ακριβότερη προσφορά που θα δώσει κάποια από αυτές για να καλύψει την τελευταία MWh που χρειάζεται το σύστημα) που διαμορφώνεται από το κερδοσκοπικό παιχνίδι που παίζεται στο ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας (Target Model), που «σε περιόδους, όπως η σημερινή, οι τιμές διαμορφώνονται σε πολύ υψηλότερα επίπεδα από το μεταβλητό κόστος, διευρύνοντας σημαντικά τα περιθώρια κέρδους… στην Ελλάδα, όλη η ενέργεια περνάει μέσα από το Χρηματιστήριο Ενέργειας», όπως φτάνει να γράφει ακόμα και η «Καθημερινή» για να απαντήσει γιατί αυξάνεται η τιμή του ρεύματος.  31

…γι’ αυτό

Χρειάζεται να παλέψουμε για ένα ενιαίο δημόσιο σύστημα ενέργειας με εργατικό και κοινωνικό έλεγχο για να μπορεί να εξασφαλίσει ότι κάθε σπίτι, κάθε σχολείο, κάθε νοσοκομείο θα έχει πρόσβαση σε φθηνή και «καθαρή» ενέργεια που δεν θα παράγεται με ρυπογόνες διαδικασίες.  

Σε αυτούς που ρωτάνε αν είναι εφικτό, η απάντηση είναι απλή: αντί να δαπανώνται τρισεκατομμύρια ευρώ το χρόνο για την ενέργεια που καταλήγουν στις τσέπες των αφεντικών και των μετόχων των εταιριών ορυκτών καυσίμων και «πράσινης ανάπτυξης» (που στη πραγματικότητα είναι οι ίδιοι) και των εφοπλιστών που μεταφέρουν LNG και πετρέλαιο, αντί να δίνονται δισεκατομμύρια για να γεμίσει η Ευρώπη πυρηνικούς αντιδραστήρες, αντί να δίνονται δισεκατομμύρια για να «σωθούν» εταιρίες – ζόμπι, μπορούμε αυτά τα ποσά, και ακόμα λιγότερα, να τα στρέψουμε για την έρευνα, για να αναπτύξουμε τεχνολογία που θα δημιουργεί πραγματικές και πολυποίκιλες ΑΠΕ, ανάλογα με τις ανάγκες και τις φυσικές δυνατότητες της κάθε περιοχής, ώστε να υπάρχει φθηνή ενεργειακή επάρκεια και δημιουργία εκατομμυρίων θέσεων εργασίας για την υλοποίηση όλου αυτού του σχεδίου. Να πάνε σε Προγράμματα για δωρεάν «ενεργειακή αναβάθμιση» των σπιτιών και των δημόσιων χώρων, για αναβάθμιση των δικτύων μεταφοράς ενέργειας, για ανάπτυξη δημοσίων Μέσων Μαζικής Μεταφοράς με δωρεάν μετακίνηση, για αναβάθμιση των δικτύων μεταφοράς ενέργειας. Και πολλά άλλα ακόμα.

Και μαζί με την ενέργεια να παλέψουμε για να γίνουν δημόσια και προσβάσιμα σε όλες και όλους όλα τα κοινωνικά αγαθά: η υγεία, το νερό, η στέγαση. Να παλέψουμε να σταματήσει ο πόλεμος.

Για να «αλλάξουμε το σύστημα και όχι το κλίμα». Για μία κοινωνία που θα είναι βιώσιμη γιατί δεν θα υπάρχει το κέρδος αλλά οι ανάγκες μας που θα καθορίζουν το προς τα που θα πάνε τα πράγματα.

1. https://weownit.org.uk./blog/biggest-ever-poll-shows-huge-support-nationalisation

2. https://www.noaa.gov/news-release/carbon-dioxide-now-more-than-50-higher-than-pre-industrial-levels

3. https://www.kathimerini.gr/world/562002793/sima-kindynoy-gia-tin-xirasia-stin-eyropi

4. Γιώργος Ράγκος, Πυρκαγιές: Ν’αλλάξουμε το σύστημα, όχι το κλίμα, Εργατική Αλληλεγγύη (ΕΑ), 1532, https://ergatiki.gr/article.php?id=26268&issue=1532

5. Μετά την έναρξη του πολέμου, στο Συνέδριο του Νταβός, ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και νυν της Goldman Sachs International, Ζοζέ Μπαρόζο, δήλωσε ότι: «αν και σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο επίπεδο όλοι συμφωνούμε πως η εξάρτησή μας από τους υδρογονάνθρακες θα πρέπει να μειωθεί, η ατζέντα της κλιματικής αλλαγής θα πληγεί ανεπανόρθωτα από την ενεργειακή κρίση που δημιουργεί ο πόλεμος στην Ουκρανία».

6. Γιώργος Ράγκος, «COP26, Δεν καλύπτεται το χάσμα με απάτες», Σοσιαλισμός Από τα Κάτω (ΣΑΚ), 150, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1341

7. Σωτήρης Κοντογιάννης, Ο πόλεμος “πρασινίζει” την κλιματική καταστροφή, ΣΑΚ, 152, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1366

8. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/IP_22_3131

9. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/qanda_22_1512

10. Ευγενία Μπαλασή, Τα «βρώμικα» μυστικά του φυσικού αερίου επιταχύνουν την κλιματική αλλαγή, https://energypress.gr/news/ta-vromika-mystika-toy-fysikoy-aerioy-epitahynoyn-tin-klimatiki-allagi

11. https://www.moneyreview.gr/business-and-finance/international/73161/den-yparchei-pleon-alli-epilogi-giati-i-eyropi-einai-egklovismeni-sto-rosiko-fysiko-aerio

12. https://www.ot.gr/2022/03/26/energeia/i-energeiaki-symfonia-ee-ipa-olokliro-to-keimeno και https://www.ot.gr/2022/05/06/energeia/institouto-ena-periorismenes-oi-energeiakes-dieksodoi-tis-eyropis-giati-oi-ipa-den-einai-eykoli-lysi

13. Σωτήρης Κοντογιάννης, Τα μέτρα της ΕΕ για την ενέργεια - Νέα επίθεση στην ζωή της εργατικής τάξης, ΕΑ, 1533, https://ergatiki.gr/article.php?id=26297&issue=1533

14. https://www.liberal.gr/world/germania-kindunos-gia-krisi-tupou-lehman-brothers-stin-agora-energeias/456775

15. https://www.kathimerini.gr/economy/562003204/kolossiaies-zimies-katagrafei-i-germaniki-energeiaki-uniper

16. Γιώργος Ράγκος, Κυβέρνηση και “επενδυτές” κλιμακώνουν την καταστροφή, ΕΑ, 1524, https://ergatiki.gr/article.php?id=26012&issue=1524

17. Mathias Reymond, Η Ουάσιγκτον σπέρνει ζιζάνια στην ευρωπαϊκή αγορά φυσικού αερίου, https://monde-diplomatique.gr/i-ouasigkton-spernei-zizania-stin-evropaiki-agora-fysikou-aeriou

18. https://www.americansagainstfracking.org        

19. Δήλωση του αντιπροέδρου της Κομισιόν Φρανς Τίμερμανς και επίτροπου (!) για την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, για την χρήση άνθρακα: «Δεν υπάρχει κανένα ταμπού σ’ αυτή την έκτακτη κατάσταση». https://www.efsyn.gr/oikonomia/elliniki-oikonomia/334772_dynamiki-epistrofi-toy-ligniti-stin-paragogi-reymatos

20. https://www.eia.gov/tools/faqs/faq.php?id=427&t=3

21. Σωτήρης Κοντογιάννης, Ο πόλεμος “πρασινίζει” την κλιματική καταστροφή, ΣΑΚ, 152, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1366

22. https://energypress.gr/news/oliki-epanafora-sto-foyl-oi-lignitikes-monades-me-34-sto-meigma-ioynioy-tis-dei-anisyhia-gia

23. https://www.ekathimerini.com/news/141240/coal-pollution-in-greece-causes-1-200-premature-deaths-a-year-study-shows. Αξίζει να δείτε τα 2 ντοκιμαντέρ για τα λιγνιτωρυχεία της Πτολεμαΐδας. Της ΕΤ3 εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=cLRU1whM9L8 και της DW εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=idYkObkb9C8

24. https://www.902.gr/eidisi/politiki/293695/amesi-kai-pliri-epanaleitoyrgia-ton-lignitikon-monadon-katargisi-toy και https://energypress.gr/news/anakoinosi-toy-kke-gia-kleisimo-ton-lignitikon-monadon-3-kai-4-toy-ais-kardias-tis-dei-ae

25. Γιώργος Ράγκος, Κάτω τα χέρια από τη ΔΕΗ - κάτω τα χέρια από το περιβάλλον, ΣΑΚ, 138, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=1216

26. https://primeminister.gr/2021/10/22/27771. Δείτε την απάντηση στην ερώτηση του Νίκου Αρμένη (ΑΠΕ και MEGA)

27. https://www.imerisia.gr/oikonomia/38569_fysiko-aerio-kai-pyriniki-energeia-fernoyn-pio-konta-ellada-kai-boylgaria

28. https://www.worldnuclearreport.org

29. https://www.capital.gr/bloomberg-view/3642484/i-puriniki-energeia-einai-to-mellon-kai-o-mpil-gkeits-to-xerei

30. Γιώργος Ράγκος, Το έγκλημα της Φουκουσίμα, ΣΑΚ, 86, https://socialismfrombelow.gr/article.php?id=497

31. https://www.kathimerini.gr/economy/561770305/giati-ayxanetai-i-timi-toy-reymatos-i-k-apanta-se-12-krisima-erotimata

 

 

R.I.P. Κώστας Καζάκος

Jean-Luc Godard interview

R.I.P. Jean Luc Godard

Motörhead – God Save The Queen

Sex Pistols - God Save The Queen